W swoim podstawowym założeniu aparat fotograficzny niewiele zmienił się od początku istnienia fotografii. Przecież pomimo stosowania wyszukanych algorytmów przetwarzania obrazu i niesamowicie skomplikowanych układów optycznych, wykorzystujących najnowsze osiągnięcia inżynierii materiałowej, chodzi „tylko” o to, aby przepuścić promienie świetlne przez otwór, który nakieruje je na materiał światłoczuły. Fotografia otworkowa stanowi właśnie taki powrót do korzeni – wykorzystanie małego otworu i bezpośrednie rzutowanie obrazu na film lub matrycę. W efekcie powstają zdjęcia o wyjątkowej plastyce i nastroju, a sama praca z tym gatunkiem fotografii jest bardzo inspirującą przygodą.
Fotografia otworkowa czyli medium w najprostszej postaci
Wynalazek fotografii wywodzi się z chęci utrwalenia obrazów uzyskiwanych przy pomocy camera obscura. Jest to prosty przyrząd optyczny, który wykorzystuje opisany we wstępie do artykułu schemat – mały otwór, przez który wpada światło i wyciemnione pudełko, w którym ujawnia się odwrócony obraz świata zewnętrznego. Zasada działania camery obscury została przedstawiona na poniższej ilustracji:
Schemat działania camera obscura / źródło: Wikimedia Commons
Camera obscura może być przeróżnych rozmiarów – jej rolę może pełnić pudełko po zapałkach lub cały budynek. Co więcej zjawisko może powstawać naturalnie (czego świadkiem mogli być ludzie z epoki prehistorycznej, tworzący malunki naskalne w jaskiniach). Zjawiska tego można doświadczyć zasłaniając bardzo dokładnie okna pokoju, tworząc jednocześnie mały otwór, który pozwoli stworzyć w pomieszczeniu obraz ulicy. Poniższy film przedstawia realizację takiego projektu.
Camera obscura jest nie tylko spektakularnym przyrządem, ale również całkiem praktycznym. W czasach przed wynalezieniem fotografii była wykorzystywana przede wszystkim przez malarzy, którzy mogli dzięki zmyślnym konstrukcjom rzutować obraz na papier i znacznie ułatwiać sobie pracę (wykorzystywali również obiektywy i soczewki skupiające). Szybko jednak powstało pragnienie i praktyczna potrzeba utrwalenia uzyskiwanego w ten sposób obrazu – po prostu szkicownik lub płótno wystarczyło zastąpić materiałem światłoczułym.
Camera obscura była udoskonalana tak, aby ułatwić malarzom pracę. Rozwijanie tego wynalazku doprowadziło do powstania fotografii. / Źródło: Wikimedia Commons
Pierwsze w historii zdjęcie wykonane w 1826 lub 1827 roku przez Nicéphore’a Niépce’a powstało właśnie przy użyciu camera obscura. Obraz został zatytułowany Widok z okna w Le Gras. / źródło: Wikimedia Commons
Rolę camera obscura i tym samym aparatu otworkowego może pełnić wiele obiektów, takich jak np. pudełko po zapałkach, po butach, aluminiowa puszka itp. Mogą być także bardziej wyszukane i eksperymentalne – sprawdzi się w tej roli także pusty pień starego drzewa, pokój, jaskinia czy nawet… zaciśnięta pięść, wydmuszka lub jama ustna. Przy tak prostej zasadzie działania ograniczenie stanowi jedynie wyobraźnia.
Na czym polega magia fotografii otworkowych?
Wykonywanie fotografii otworkowych ma wartość samą w sobie – pozwala powrócić do korzeni fotografii i obcować z jej esencją. Nie bez znaczenia jest jednak również estetyka uzyskiwanych w ten sposób obrazów. Przede wszystkim charakteryzują się one taką samą ostrością w każdym punkcie. Ponadto zrezygnowanie z obiektywu sprawia, że światło docierające do materiału światłoczułego jest bardzo słabe, stąd wymaga zazwyczaj znacznego wydłużenia ekspozycji w porównaniu do fotografowania za pomocą aparatów z obiektywem, osiągając przy tym czasy nawet rzędu kilku dni. Wielu entuzjastów fotografii otworkowej wykorzystuje ją do wykonywania ekspozycji kwartalnych czy rocznych. Oczywiście można wykorzystywać krótkie czasy, wynoszące część sekundy, jednakże potrzebna jest do tego proporcjonalnie większa ilość światła. Ostateczne czasy naświetlania zależą od konstrukcji aparatu otworkowego.
Nie bez znaczenia pozostaje również fakt, że fotografie otworkowe mają swoją rozpoznawalną plastykę. Jej miłośników przyciągają refleksy załamującego się światła, charakterystyczne winiety czy miękkość rysunku. Istotną cechą jest również obecność w tej techniki dozy eksperymentu, która często przynosi zaskakujące efekty. Ciekawą techniką jest także zaginanie materiału światłoczułego umieszczonego wewnątrz aparatu lub wykonywanie w nim kilku otworów, co pozwala tworzyć intrygujące multiekspozycje.
Fotografie wykonane metodą otworkową mają wiele cech, które stanowią o ich wyjątkowości. Ich charakter zależy także od konstrukcji aparatu, stąd można w łatwy sposób podjąć próbę stworzenia własnego, wyjątkowego stylu.
Jak rozpocząć przygodę z fotografią otworkową?
Chociaż aparat do fotografii otworkowej można wykonać niemal ze wszystkiego, to potrzeba do tego odpowiedniego projektu. Aby uzyskać satysfakcjonujące obrazy, nie wystarczy jedynie umieścić materiału światłoczułego w zamkniętej, wyczernionej przestrzeni naprzeciwko otworu – trzeba jeszcze znać odpowiedni dystans dzielący te elementy i średnicę otworu. Do poznania tych parametrów służą odpowiednie wzory, jednakże nie musisz się obawiać, że konieczne będą żmudne obliczenia. Do zaprojektowania kamery otworkowej mogą posłużyć Ci programy komputerowe, które pozwalają wpisać odpowiednie wartości (np. odległość tylnej ściany pudełka, na której jest umieszczony materiał światłoczuły od przedniej, gdzie ma znajdować się otworek) i automatycznie poznać drugi parametr. Przykładem takiej aplikacji jest PINHOLEDESIGNER 2.0 dostępny za darmo tutaj. Można również skorzystać z kalkulatorów dostępnych online – przykładowe narzędzie znajdziesz na tej stronie.
PinholeDesigner 2.0 pozwala przeprowadzić stosowne obliczenia umożliwiające zaprojektowanie kamery otworkowej i skuteczne nią fotografowanie.
PinholeDesigner 2.0 wyświetla analogiczne czasy naświetlania dla aparatów otworkowych, uwzględniając przy tym rodzaj zastosowanego filmu. Do pomiaru ekspozycji możesz wykorzystać światłomierz lub po prostu aparat cyfrowy.
Aparat otworkowy może być wykonany ze wszystkiego – powyżej znajduje się konstrukcja złożona z pudełka po zapałkach i dwóch kaset na film 35 mm.
Poza samodzielnie wykonanym aparatem do tworzenia fotografii otworkowej możesz wykorzystać gotowe narzędzia. Przykładem takiego aparatu otworkowego jest Ilford Pinhole Camera, który stanowi gotową, estetycznie wykonaną camera obscura z możliwością umieszczenia wewnątrz materiałów światłoczułych. W zestawie z aparatem znajdują się arkusze filmów Ilfroda i kalkulator naświetleń. Gotowym rozwiązaniem jest również aparat Lomography DIANA F+, który umożliwia wykonywanie zdjęć bez użycia obiektywu, co pozwala na uzyskanie wyjątkowej estetyki fotografii otworkowej.
Ilford Pinhole Camera został zaprojektowany z myślą o wszystkich entuzjastach fotografii otworkowej. Posiada otworek o średnicy 0,3 mm w chemicznie wytrawionej stali, co zapewnia odpowiednią ostrość obrazu. Można w nim zastosować film lub papier o wymiarach 4×5 cali, a jego ogniskowa wynosi 87 mm. Wyróżnia się również klasyczną stylistyką i pozwala poczuć się jak fotograf pochodzący z dawnych czasów.
Aparat Lomography DIANA F+ to replika modelu z lat 60. stworzona z myślą o innej oryginalnej technice fotograficznej, jaką jest lomografia. Pozwala jednak na fotografowanie bez zamontowanego obiektywu, dzięki czemu można wykonać fotografie otworkowe na średnioformatowym filmie 120 mm.
Więcej na temat lomografii możesz przeczytać w poniższym artykule:
LOMOGRAFIA NA OKRĄGŁO – POZNAJ TEN BUNTOWNICZY NURT FOTOGRAFII Z LOMOGRAPHY FISHEYE NO. 2
Oprócz aparatu do wykonania każdego zdjęcia niezbędny jest materiał światłoczuły. W fotografii otworkowej możesz wykorzystać każdy format i rodzaj filmu. Trzeba jedynie wziąć pod uwagę, jakim dysponujesz aparatem. Możesz także rejestrować obraz bezpośrednio na papierze fotograficznym, np. tworząc tzw. solarigrafie (o których więcej napiszemy już niebawem).
Wykonując fotografie otworkowe możesz wybrać zarówno pomiędzy czarno-białym filmem, takim jak np. Ilford PAN 100 135/36 lub kolorowym FujiFilm Superia X-TRA 400/135/36.
Fotografia otworkowa wymaga stosowania dłuższych czasów naświetlania, stąd pomocnym rozwiązaniem, dającym jednocześnie ciekawe efekty wizualne jest film o czułości ISO 3200 Ilford DELTA 3200 /120.
W fotografii otworkowej możesz wykorzystywać różne formaty filmów, zarówno mało, jak i średnioformatowe, takie jak np. Ilford DELTA 400 /120.
Zdjęcia można wykonywać bezpośrednio przy użyciu papierów światłoczułych.
Gdy już wykonasz udane fotografie otworkowe, warto pomyśleć o ich digitalizacji, w celu udostępniania, druku i archiwizowania. Filmy możesz zeskanować dedykowanym do tego skanerem lub wykorzystać specjalną przystawkę, która może współpracować z większością dobrej jakości płaskich skanerów.
Filmy możesz zeskanować zarówno za pomocą prostszych modeli skanerów dedykowanych do tradycyjnych materiałów światłoczułych, takich jak np. Braun NovoScan 3-in-1 lub nieco bardziej zaawansowanych konstrukcji, takich jak np. Plustek OpticFilm 8200i SE.
Pomocnym rozwiązaniem jest skorzystanie z przystawki na negatywy dedykowanej do płaskich skanerów.
Zdjęcia otworkowe to bardzo obszerne zagadnienie, które podobnie jak pozostałe nietypowe kierunki fotografii pozwala wprowadzić nieco świeżości do własnej fotografii, przełamać stagnację i być może odnaleźć nową pasję. Mam nadzieję, że niniejszy artykuł będzie zachęcał do własnych eksperymentów z tym rodzajem fotografii.
Zajrzyj także do poprzednich artykułów z cyklu NIETYPOWE KIERUNKI W FOTOGRAFII:
